Myśl moralna oświecenia brytyjskiego w filozofii George’a Berkeleya (1685-1753)
dr Marta Szymańska-Lewoszewska
Czas realizacji projektu: 2014-2018
FUGA 3
Nadrzędnym celem projektu pt. Myśl moralna oświecenia brytyjskiego w filozofii George’a Berkeleya (1685-1753) jest weryfikacja tezy, że George Berkeley, znany w polskich badaniach filozoficznych jako przedstawiciel empiryzmu brytyjskiego, był przede wszystkim autorem praktycznych rozważań z zakresu etyki indywidualnej i społecznej oraz ekonomii. Stanowią one spójną całość z zaproponowanymi przezeń wcześniej oryginalnymi rozstrzygnięciami. epistemologiczno-metafizycznymi, co pozostaje w zgodzie z przekonaniem filozofa z paragrafu 156 Traktatu o zasadach poznania ludzkiego (1710): „Wszak w końcu tym, co w naszych badaniach zasługuje na pierwsze miejsce jest rozmyślanie o Bogu i o naszym obowiązku”.
Do postawienia ww. tezy skłaniają poglądy Berkeleya przedstawione w jego szeroko dyskutowanych pracach poświęconych teorii widzenia oraz obronie filozofii immaterialistycznej, jak: Próba stworzenia nowej teorii widzenia (1709), gdzie został wyraźnie wskazany cel posługiwania się wzrokiem (np. §147, 148), Traktat o zasadach poznania ludzkiego (1710), który został napisany, aby, jak czytamy w tytule, poddać badaniu główne przyczyny błędów i trudności w różnych dziedzinach wiedzy oraz podstawy sceptycyzmu, ateizmu i niewiary, czy Trzy dialogi między Hylasem a Philonousem. Przeciw sceptykom i ateistom (1713), gdzie w przedmowie irlandzki filozof sugerował, że „(…) intelektualne spekulacje mają służyć praktycznym celom, takim jak poprawa i uregulowanie naszego życia i działania (…)”.
Osiągnięcie celu projektu będzie w pierwszej kolejności związane z udzieleniem odpowiedzi na pytanie, jak i dlaczego możliwe jest uprawianie etyki przez Berkeleya na gruncie jego immaterialistycznej filozofii. Kolejnym etapem badań będzie dokonanie rekonstrukcji rozważań nad problematyką etyczną, jaką irlandzki filozof zawarł w swych dziełach. W związku z tym podjęte zostaną badania nad następującymi zagadnieniami, jakie są obecne w filozofii praktycznej Berkeleya: (i) definicja natury ludzkiej, (ii) rozumienie kategorii dobra i zła, przyjemności oraz bólu oraz ich znaczenie w działaniu jednostki w świecie, (iii) pojęcie prawa i obowiązku oraz (iv) motywacje egoistyczne i altruistyczne jednostki do działania w świecie, (v) rola rozumu, popędów (appetites) oraz cnoty (virtue) i wiary chrześcijańskiej w decyzjach moralnych, społecznych i ekonomicznych człowieka. Poglądy Berkeleya w wymienionych obszarach zostaną skonfrontowane ze stanowiskami przedstawicieli szkoły prawa naturalnego (rozważymy w tym kontekście poglądy Arystotelesa, św. Tomasza z Akwinu, a także Grocjusza, Samuela von Pufendorfa, czy Richarda Cumberlanda), co pozwoli wykazać, dlaczego problematyczna jest argumentacja na rzecz obecności elementów myślenia utylitarystycznego w poglądach Berkeleya, których nie sposób rozważać w oderwaniu od religii chrześcijańskiej. Systematyczna analiza wyżej wymienionych problemów w kontekście mniej znanych w Polsce koncepcji etycznych przedstawionych przez filozofów oświecenia irlandzkiego (np. Francis Hutcheson, biskup William King, John Toland), jak również szkockiego (np. Gershom Carmichael, George Turnbull) i angielskiego (np. oprócz Johna Locke’a, także Joseph Butler, Samuel Clarke) przedstawiciele szkoły Platoników z Cambridge) będzie miała na celu uzasadnienie hipotezy, że, nadając rozważaniom o moralności nadrzędną rolę, Berkeley pozostawał pod wpływem kultury intelektualnej ówczesnej epoki.
Dokładne zbadanie poglądów etycznych Berkeleya pozwoli na podjęcie drugiego etapu projektu, tj. analizy jego praktycznych postulatów społeczno-ekonomicznych, zawartych w szczególności w pracy The Querist (1735-1737), która pod względem prezentowanych w niej pomysłów pozostaje w kręgu myśli przedstawicieli Towarzystwa Dublińskiego (Dublin Society), skupionego w swej działalności na rzecz dobrobytu gospodarczego Irlandii. W badaniach podjęte zostaną następujące zagadnienia etyczne: (i) rozumienie terminów: dobrobyt i dobrostan ludzkości (well-being of mankind), oraz (ii) znaczenie dobra wspólnego i jego roli w działaniu człowieka w świecie. Ważnym punktem odniesienia w analizie będzie XVII-wieczny brytyjski merkantylizm, kształtujący język ekonomiczny ówczesnej epoki. W dalszej perspektywie rozważania te pozwolą na podjęcie problemu, czy poglądy Berkeleya pozwalają uznać go za przedstawiciela tego nurtu oraz jak bardzo stanowisko irlandzkiego filozofa różni się od poglądów w tym zakresie od Johna Locke’a, czy np. Adama Smitha.